یک رژیم غذایی مناسب، عامل مهمی برای رشد و افزایش سطح ایمنی بدن در برابر بیماریهای عفونی محسوب میشود. لبنیات و فرآورده های لبنی یکی از مهم ترین مواد غذایی هستند که میتوانند تاثیر بهسزایی در رشد و عملکرد بدن داشته باشند. این سبد غذایی یکی از متنوع ترین فرآوردهها را دارد. چالب است بدانید، بیشتر از 6 میلیارد نفر در دنیا از شیر و مشتقات آن استفاده میکنند.
در این مقاله می خواهیم شما را با تعریف لبنیات، خواص انواع فرآورده لبنی و کلا نقش لبنیات در زندگی روزمره صحبت کنیم. پس تا انتها این مطلب با ما همراه باشید.
لبنیات چیست ؟
به دستهای از محصولات که از پایه شیر بدست میآیند لبنیات میگویند. در واقع، از محصولات شیر و مشتقات آن بعنوان فرآوردههای لبنی یاد میشوند. لبنیات مهمترین منابع ویتامینها، اسیدهای چرب مفید و پروتئینهای حیوانی هستند. شیر مشتقات زیادی دارد؛ که در ادامه مقاله به بعضی از آنها و خواص و ارزش غذایی تک تکشان اشاره میکنیم.
لبنیات به دو صورت استرلیزه و پاستوریزه در بازار عرضه میشوند. به مجموعه فرآوردههای لبنی، لبنیات گفته میشود. به طور معمول انواع فرآوردههای لبنی را از شیر گاو تهیه میکنند؛ اما پستانداران دیگری مثل گوسفند، بز، گاومیش و شتر هم هستند که از شیر آنها مشتقات پرفایده گرفته میشود. به کارخانهای که انواع محصولات لبنی در آنجا تولید و توزیع میشود، لبنیاتی یا کارخانه لبنیات گفته می شود.
نقش لبنیات در زندگی روزمره
مواد غذایی که درگروه لبنیات قرار دارند، دارای فسفر، کلسیم، پروتئین و ویتامین های گروه A و B هستند. مصرف روزانه ۲ تا ۳ واحد از لبنیات، علاوه برمقاومت استخوانها و رشد قد و سلامت پوست، برای استحکام دندان ها مفید هستند.
پروتئینهای فرآوردههای لبنی، منبع بسیار مهمی در تامین پروتئین مورد نیاز بدن به حساب می آیند. اگر نوجوانان، پیش از بلوغ از این پروتئینها به اندازه کافی دریافت کنند، در زمان کهنسالی دچار پوکی استخوان نمیشوند.
بعضی در برابر لاکتوز شیرکم تحمل هستند و نمیتوانند شیر مصرف کنند؛ در این صورت از دیگر فرآوردههای لبنی(لبنیات) استفاده میکنند و یا جایگزینهای دیگری (منابع غیرلبنی) مثل ماهی تن و ساردین و سبزیهای سبز مثل: جعفری و کلم بروکلی و دیگر منابع سرشار از کلسیم استفاده میکنند. هر یک لیوان شیر، ۳۰۰ میلیگرم کلسیم دارد که نیاز روزانه یک انسان به پروتئین را تامین میکند.
انواع فرآورده های لبنی
همانطور که گفته شد، لبنیات یا فرآورده های لبنی ، نقش بسیار مهمی در زندگی ما ایفا می کنند. از این رو آشنایی با انواع محصولات لبنی خالی از لطف نیست و به شما دید بهتری نسبت به مصرف آن ها می دهد. مهمترین محصولات لبنی عبارتند از:
- شیر
- ماست
- کره
- پنیر
- خامه
- دوغ
- کشک
- اروشه
- بستنی
- قره قروت
- سرشیر
شیر چیست ؟
در پرفایده و ارزشمند بودن این ماده غذایی همین بس که شیر را یک نوشیدنی بهشتی میدانند. در قرآن عظیم الشان آمده است که؛ در بهشت جاویدان، جویهایی روان از شیر هستند که بهشتیان از آن می نوشند. شیر، پایه تمامی فرآوردههای لبنی به شمار می آید، که یک ماده غذایی ارزشمند و مغذی است. یافتههای علمی نشان میدهد که مصرف سالیانه حدود ۲٠٠ لیتر شیر، هم باعث افزایش هوش و قدرت یادگیری میشود و هم سلامت جسم و رشد فیزیکی بدن را ضمانت میکند.
به علت عدم فرهنگسازی صحیح و شرایط اقتصادی موجود، مصرف سرانه این نوشیدنی ارزشمند در کشورمان متاسفانه به ۱۹۰ گرم در روز میرسد. سلطان لبنیات (شیر) را از لحاظ فرآیند سالم سازی به چند دسته طبقه بندی میکنند. شیر پاستوریزه و استرلیزه هموژنیزه. شیرها را در چند نوع بدون چربی، کم چربی، چربی متوسط و پرچرب (شیر کامل) ارائه میکنند. لازم به ذکر است که شیر را بنابر ذائقه مشتریان، به صورت شیر کم لاکتوز، شیرهای طعم دار و شیرهایی که با مواد مغذی غنی شدهاند تولید میکنند.
مواد مغذی و ویتامینهای زیادی از جمله کلسیم، پروتئین و چربی و گروهی از ویتامینهای A و B در شیر وجود دارند. شیرگاو دارای تقریباً ۴/۸ درصد لاکتوز، ۳/۲ درصد پروتئین، ۳/۷ درصد چربی، ۱۹ درصد مواد غیرپروتئینی و هفت درصد هم دارای خاکستر (Asb) است. پروتئینهای شیر عبارتند از:
- کازئینها
- ایمونوگلوبولین ها
- پروتئین های سرم شیر
برای اطلاع از قیمت و مشخصات انواع شیر طعمدار، می توانید به صفحه خرید عمده شیر طعم دار مراجعه نمایید.
ماست چیست ؟
یکی از فرآوردههای لبنی خوشمزه و درعین حال پر مصرف، ماست است. به کمک نوعی باکتری شیر را به صورت تخمیر درآورده و ماست تولید میکنند. ماست به طرق مختلفی در طرح ها و مزه های گوناگونی درست میکنند. ماستها به دو صورت: ماست پرچرب و کم چرب در بازار موجود است.
صنعت لبنیات، بسیار گسترده و نوآور عمل میکند. دستهای از ماستها به عنوان ماست چکیده شناخته شده و با دو طعم ساده و موسیری تولید میشوند. هر روز شاهد تنوع تولیدات فرآوردههای لبنی، مثل ماستهایی با طعم سبزیجات معطر و میوهای، ماستهای لاکتیو و یا با طعم بادمجان و غیره هستیم.
ماست خامهای که اسم دیگرش ماست یونانی است را، با مخلوطی از شیر و خامه تولید میکنند. این روش کمک میکند تا چربی شیر را تقلیل داده و به ۱٠درصد برسانند. ارزش غذایی ماست، به پروتئین، ویتامین B و همچنین املاح پرفایده آن است. ماست به دلیل اینکه سرشار از کلسیم، فسفر، روی و اسید پانتوتنیک است، یکی از ارزشمندترین فرآورده های لبنی شناخته شده است و میتواند باعث کاهش کلسترول بد خون شود و همچنین سیستم ایمنی بدن را تقویت کند.
کره
در واقع کره، یک نوع چربی است که محصول خامه شیر و دوغ میباشد. در اکثر روستاهای جهان و ایران خامه شیر را با آب و ماست مخلوط کرده و به روش سنتی در مشک و یا کوزهها میریزند و به طور مداوم برای مدتی (مثلا نیم ساعت) تکان میدهند و سپس، دو محصول کره و دوغ به دست میآورند. به این نوع کره، مشکه هم میگویند. بعضیها هم کره را فقط از دوغ و یا فقط از خامه بدست میآورند. کرهای که از دوغ تولید میشود سفید و کرهای که از خامه بدست میآید متمایل به زرد است.
اگر دوغ از شیری باشد که چربی کمتری دارد، کره آن سفید رنگ است و اگر دوغ را از شیر حیواناتی مثل گوسفند، بز و گاومیش تهیه کرده باشند، کره آن رنگ متمایل به زرد میباشد. یکی از پرکالری ترین گروه لبنیات، کره به حساب میآید و آنچه که ارزش غذایی آن را شاخص و ویژه میکند، ویتامین A موجود در این فرآورده لبنی است. این نوع چربی در آشپزی ها، قنادی ها و شیرینی پزی ها کاربرد زیادی دارد.
برای اطلاع از قیمت و مشخصات کره پاستوریزه، می توانید به صفحه خرید عمده کره مراجعه نمایید.
پنیر
یکی از مشتقات ثابت و بسیار پرطرفدار شیر، پنیر است که در اکثر جاهای جهان مصرف میشود. کشورهای هلند، آلمان و فرانسه در سال ۲۰۱۵، بیشتر از ۳ میلیارد دلار ارز، با صادرات پنیر وارد کردهاند. در کشور ما هم صنعت لبنیات، پنیرهای شناخته شده و معروفی مثل پنیر تالش، پنیر سفید ایرانی و همچنین پنیر لیقوان تولید میکند. پنیرها به چند دسته طبقهبندی میشوند:
پنیر های خشک
به دلیل بافت فشرده و خشک آن، به پنیر خشک معروف هستند. مشهورترین پنیر پارمیزان است. این نوع پنیر را روی حرارت بگذارید، برشته و بسیارخوش طعم خواهد شد.
پنیر های نیمه خشک
پنیر فتا، سوئیس چیز و چدار در این گروه قرار دارند.
پنیر های نیمه نرم
انواع پنیرهای کمبر، موزارلا و همچنین پنیر محلی در این دسته قرار دارند، که هم با غذا قابل استفاده هستند هم به تنهایی به عنوان میان وعده مصرف میشوند.
پنیر های خیلی نرم
پنیر خامهای، ریکوتا، کاتج چیز، کوارک، گودا، ماسکاپونه از این دسته پنیرها هستند. پنیر پیتزا هم، یکی از فرآوردههای لبنی(لبنیات) پرمصرف و پرطرفدار است که، یکی از انواع پنیرهای پروسس به شمار میرود. در صنعت لبنیات، فرآیند تولید پنیر پیتزا به این صورت است که، تولیدکننده به اختیار چند نوع پنیر را نرم و ذوب کرده و با مواد افزودنیهایی که مورد پسند بازار است مخلوط و انواع پنیر پیتزا را تولید میکنند.
برای تهیه پنیر به این روش عمل میکنند:
- با اضافهکردن اسید خوراکی مثل سرکه و یا افزودن آنزیم رنت (که این عملیات، در واقع همان مایه زدن پنیر است) شیر را دَلَمه میکنند.
- این دلمه را از آب پنیر جدا کرده و با فشار و پرس به هم می چسبانند و سپس پنیر بدست می آید.
- این میزان پرس است که بافت پنیر (نرمی و سختی پنیر) را تعیین میکند. لور یک نوع پنیر دلمه شده است که، نمیگذارند سفت شود و مزه شیرینی دارد.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره قیمت پنیر اولیه پیتزا و ویژگی آن
دوغ چیست ؟
دوغ از ترکیب آب و ماست بدست می آید. دوغ یک نوشیدنی سنتی است که استاندارد بین المللی این فرآورده لبنی را جزو میراث فرهنگی ایران به ثبترسانده است. دوغ یک نوع نوشیدنی خوشگوار و لذیذ برای فصل تابستان به شمار میرود.
صنعت لبنیات، دوغ را به صورت دوغ معمولی، دوغ گازدار حرارت دیده، دوغ بدون گاز حرارت دیده تولید میکند. برای اینکه سردی دوغ گرفته بشود، این نوع نوشیدنی را با مصلح آن، مثل نعنا و پونه مصرف میکنند. ارزش غذایی دوخت ویتامین های B و D است.
خامه چیست ؟
شیر نجوشیده شده را برای مدتی مثلا یک یا دو ساعت کنار میگذارند تا به مرور زمان چربیهای شیر به سطح ظرف بیایند، این چربیها، همان خامه هستند. البته ناگفته نماند که این روش، یک روش سنتی است که هنوز در روستاها رواج دارد.
اما به لطف تکنولوژی، با دستگاههای پیشرفتهای مثل سپراتور، چربی را از دیگر قسمتهای شیر جدا میکنند که به این روش سانتریفوژ میگویند. خامهها در چند نوع تولید میشوند؛ خامه ترش (تخمیری) خامه صبحانه (غیرتخمیری) و خامه قنادی. خامه در تهیه انواع غذا ها مثل تهیه سوپ و خورش، انواع سس، کاستارد، پادینگ ها و انواع مختلف کیکها کاربرد فراوانی دارند.
برای اطلاع از قیمت و مشخصات انواع خامه فله، می توانید به صفحه خرید عمده خامه مراجعه نمایید.
کشک
کشک، یکی از فرآوردههای لبنی (لبنیات) با ارزش غذایی منحصربهفرد میباشد، که تمام ویژگیهای خوب شیر را دارا است. دوغ را میجوشانند و بعد از صاف کردن، آب آن را خشک میکنند وکشک بدست میآورند.
ارزش غذایی کشک به کلسیم، نمک، پروتئین، چربی و ویتامین نیاسین است. این ماده غذایی بینظیر در ۱۰۰ گرم خود، حدود ۱۰۵ الی ۱۲۰ کیلوکالری انرژی دارد. پینو، نوعی کشک است.
آروشه
آروشه یا آٰرشه، یک خوردنی خوشمزه و خوش طعم است که از سوزاندن پنیر روی دیگ آتش تهیه میشود. به این ماده غذایی هنگام پخت، آرد و زردچوبه اضافه میکنند. آروشه در حال حرارت دیدن به روغن مینشیند و طعمی عالی به خود میگیرد.
بستنی
بستنی از پرطرفدارترین فرآورده های لبنی است که تمام ردههای سنی خواهان و خواستار این ماده خوراکی خوشمزه و خنک هستند. بستنی نوعی خامه است که با اضافه کردن ثلعب آن را با سرعت، به دمای منفی ۴۰ درجه سانتیگراد میرسانند تا یخ بزند. بستنی ها، در طعمها و شکلهای بسیار متفاوتی تولید میشوند.
سرشیر
سرشیر از فرآوردههای لبنی لبنیات است، که تهیه آن خیلی ساده است به این صورت که؛ ترجیحاً شیر پرچرب را با حرارت ملایم میجوشانند؛ بعد حرارت را خاموش کرده و اجازه میدهند تا کاملا سرد شود. بافت نرمی سطح شیر را میپوشاند که مثل دستمال کاغذی چند لایه است.
این ماده خوشمزه، برای ورزشکاران و کسانی که میخواهند بنیه بدنی قوی داشته باشند، یک صبحانه مغذی است که با عسل سرو میشود. هر ۱۰۰ گرم سرشیر دارای ۵۶۶ کالری است.
آیا قره قروت جزو لبنیات است؟
قره قروت، یک خوراکی ترش و خوشمزه است که منشا لبنیاتی دارد. آب ماست و دوغ و یا کشک را به مدت زیادی حرارت داده و قره قروت تهیه میکنند که به علت داشتن کربوهیدراتها، پروتئین و چربی زیاد، برای پوکی استخوان مفید است.
هر ۱۰۰ گرم قره قروت دارای ۲۴۰ کیلو کالری است و در عضلهسازی و قدرتبدنی کاربرد دارد. به دلیل داشتن اسید لاکتیک زیاد قره قروت، باید درمصرف آن حد تعادل رعایت شود. چون فعالیتهای نورونهای مغزی را شدیداً پایین می آورد.
خواص و ویژگی های لبنیات
هر فردی، باید روزانه بین دو تا چهار واحد از شیر و یا دیگر فرآوردههای لبنی (لبنیات) استفاده کند تا نیازهای بدن جبران شود. کلسیم موجود در لبنیات باعث استحکام استخوانها و رشد قدی کودکان و نوجوانان میشود.
وقتی شیر را میخواهند به ماست تبدیل کنند، آن را حرارت می دهند و مقداری از آب آن تبخیر میشود. ارزش تغذیه ای یک لیوان سرخالی ماست، با یک لیوان شیر برابری میکند. کالری ماست نسبت به شیر مقداری کمتر است، ولی به دلیل داشتن اسید لاکتیک و عناصر معدنی، کلسیم آن بهتر از شیر جذب بدن میشود. جالب است بدانید که در شیر، دو گروه از پروتئینها وجود دارد:
- ۲۰ درصد پروتئینهای محلول در آب
- ۸۰ درصد پروتئینهای غیر محلول در آب
هنگام تبدیل شیر به پنیر، این ۲۰ درصد پروتئین وارد آب پنیر میشود و به هدر میرود. نتیجه میگیریم که ارزش پروتئینی پنیر از شیر و ماست کمتر است، اما به دلیل پرسکردن و فشردگی، ۳۰ تا ۴۵ گرم پنیر، اندازه یک لیوان شیر کلسیم دارد.
جدیداً پی بردند که دور انداختن آب پنیر کار اشتباهی است. چون هم به محیط زیست آسیب میرساند و هم اینکه میتوانند در عوض هدردادن آب پنیر، مقدار زیادی پروتئین از آب خشک شده آن به دست بیاورند و در باشگاههای بدنسازی استفاده کنند.
همچنین از پروتئین آب پنیر، به عنوان مکمل عالی برای بیماران بدحال بستری، در ICU مورد استفاده قرار میگیرد. همانطور که در بالا اشاره کردیم،کشک یکی از یکی از مهمترین و پرخاصیتترین فرآوردههای لبنی(لبنیات) است که برعکس خامه چربی خیلی پایینی دارد، اما در عوض سرشار از پروتئین است.
کاربرد فرآوردههای لبنی در صنعت
در کشور ایران هم مثل اکثر کشورهای دنیا، گاو ها مهمترین منبع تولید شیر هستند. به کمک متخصصان و دستاندرکاران صنایع غذایی، شیوههای جدید و مختلف جهت فرآیند تولید محصولات لبنیات بهکار گرفته میشود.
در صنعت لبنی، هزاران ماده غذایی متنوع از فرآوردههای لبنی تولید میشود و متاسفانه در کشور ما برای تولید مهمترین محصولات لبنی با مشکلات عدیدهای مواجه هستیم؛ روشهای تولید، مطابق استانداردهای جهانی بهداشت اجرا نمیشود. صنعت لبنیات به دلیل عدم استفاده از مسائل علمی-تجربی و برنامهریزی نادرست، با چالشهایی مواجه است.
گروههای پژوهشی صنایع لبنیات کشور، برای توسعه این صنعت، برنامههای اصلی زیر را مورد کنکاش و توجه قرار میدهند:
- راه اندازی رشته بیوتکنولوژی غذایی
- تربیت نیروی انسانی توانمند
- استفاده پایدار از منابع محیط و پتانسیلهای بیوشیمیایی میکروارگانیسم گیاهان
- مطالعه و تجزیهوتحلیل در مورد امکان جایگزینی مواد اولیه، که در صنایع به کار گرفته میشود.
روزانه چقدر فرآورده لبنی مصرف کنیم ؟
گروه شیر و لبنیات بخشی از هرم غذایی ما را تشکیل میدهند که شامل مواد مغذی مثل کلسیم، پروتئین و ویتامینهای گروه B و فسفر هستند. مصرف لبنیات برای افراد سالم و بالغ سه واحد در روز است. هر واحد از این گروه غذایی، یک لیوان شیر، یک لیوان ماست، یک دوم لیوان بستنی،۳٠ گرم پنیر و یا یک چهارم لیوان کشک است.
گروه سنی | میزان مصرف روزانه |
سالمندان و نوجوانان | 3 سهم |
خانم ها و آقایان قعال | 2 سهم |
ورزشکاران حرفه ای و افراد پرخور | 3 سهم |
کودکان زیر 5 سال | 5.1 واحد |
نوجوان های پسر | 3 واحد |
نوجوان های دختر | 5.2 واحد |
خانم های شیرده | 4 – 5.3 واحد |
خانم های باردار | 5.2 واحد |
مردها و زن های بزرگسال | 2 واحد |
شاید از خودتون بپرسید که منظور از یک واحد لبنیات چیست؟ هر 1 واحد لبنیات برابر است با ۱ لیوان شیر یا ۱ لیوان ماست، حدود ۳۰ گرم پنیر یا نزدیک به ۲ لیوان دوغ.
عوارض لبنیات
در فرهنگ ما خیلی به مسئله افراط و تفریط اشاره شده و شعر معروفی هم هست که میگوید:
اندازه نگهدار که اندازه نکوست – هم لایق دشمن است و هم لایق دوست
مصرف به اندازه لبنیات، دارای فواید زیادی است. اما اگر این مصرف، از حد تعادل خارج شود، مضرات زیادی برای بدن به همراه دارد. بدن کسانیکه به مصرف لبنیات واکنش نشان میدهد، بهترین منابع کلسیم و پروتئینها، منابع غیرلبنی مثل میوهها، گوشتها مغزها و غیره هستند تا به تعادل کلسیمی خوبی برسند.
- یکی از مضرات لبنیات، چربی بالا در خامه، کره، سر شیر و… است، که باعث تجمع چربیها در نواحی بدن و سپس موجب چاقی میشود.
- همچنین ریسک بیماری هایی مثل سکته های مغزی و قلبی را بیشتر میکند.
- مصرف زیاد لبنیات، باعث ایجاد بیماریهای التهابی مثل آسم، اگزما، آرتریت و روماتوئید میشود.
- مشکلات گوارشی یکی دیگر از مضرات استفاده از فرآورده های لبنی (لبنیات) است. بدن شخصی که تحمل لاکتوز موجود در شیر را نداشته باشد، دچار ناراحتی معده، اسهال و استریت میشود.
- کسانیکه به طور ژنتیکی نسبت به بیماریهای پروستات و یا سرطان سینه ریسکپذیر هستند، باید به طور قطع از مصرف شیر خصوصاً شیر گاو برحذر باشند.
- تشدید وزن
- افزایش جوشها
- نفخ و مشکلات گوارشی
- حالت تهوع
طی فرآیند تولید شیر و فرآوردههای لبنی (لبنیات) و دستکاری هایی که جهت اضافه کردن هورمونها روی آن انجام میشود، این ریسکپذیری افزایش پیدا میکند. بنابراین مصرف لبنیات را مدیریت کنید.
سخن آخر
شیر مشتقات زیادی دارد مثل کره، دوغ، ماست و غیره، که هر کدام ارزش غذایی مهمی دارند. در کشور ما و دیگر کشورهای جهان، شیر گاو بزرگترین منبع تولید فرآوردههای لبنی است. هر فردی به خوبی میدانند که بدنش به چه موادغذایی حساس و مقاوم است. اگر به لبنیات حساس است، پس باید به منابع جایگزین غیرلبنی رجوع کند و برای تامین روزانه پروتئین بدن خود آنها را مصرف کند. مثل ماهیها، سبزیجات سبز، مغزها و … . امیدواریم که این مقاله برایتان مفید بوده باشد.
منبع: britannica
گروه کارخانجات تولیدی وافر رویش آرین
سوالات متداول
- انواع فرآورده های لبنی کدام هستند ؟
انواع لبنیات عبارتند از: شیر، ماست، کره، خامه، پنیر، سرشیر، دوغ، بستنی، کشک، آروشه و قره قروت.
- عوارض مصرف زیاد لبنیات چیست ؟
از مضرات مصرف بیش از اندازه لبنیاتُ می توان به تشدید وزن، افزایش جوشها، نفخ و مشکلات گوارشی، حالت تهوع و چاقی اشاره کرد.